ලෝක අලි දිනය සහ මෙරට අලි මිනිස් ගැටුම – සුනන්ද දේශප්‍රිය.
ශ්‍රී ලංකාවේ අලි මිනිස් ගැටුම අවසානයක් දක්නට නැති අතර තුර පසුගිය අගොස්තු 12වැනි දින ලෝක අලි දිනය සැමරුණි.
ලෝක අලි දිනය මෙරට මහ පොළවේ සැමරුණේ මෙසේය.
2023 ජුනි 25 වන දින කුරුණෑගල දිස්ත්‍රික්කයේ 66 හැවිරිදි කාන්තාවක් වන අලියෙකු විසින් මරා දමන ලදී. ඒ ඇය ඉදිආප්ප වංගෙඩියක් ඉල්ලා ගැනීමට තම සහෝදරයාගේ නිවසට යමින් සිටියදීය. ඇයගේ නිවසට මීට දින කිහිපයකට පෙර වන අලි ප්‍රහාරයක් එල්ල වී තිබුණි. ඉන් හරියටම මසකට පසු 2023 ජුලි 25 වැනි දින කුරුණෑගල දිස්ත්‍රික්කයේ කෝවාන ගම්මානයේ දී ගම්වැසියෙකු වන අලියෙකු විසින් මරා දමන ලදී. සිද්ධිය වූ ස්ථානයේ සිට ආසන්නතම අලි කැලයක් ඇත්තේ කිලෝමීටර් 25 ක් දුරිනි. ඉන ්දින දහයකට පසු 2023 අගෝස්තු 4 වන දින මොනරාගල දිස්ත්‍රික්කයේ 63 හැවිරිදි එක්දරු මවක් වන අලියෙකු විසින් මරා දමන ලදී. ප්‍රහාරයට ලක්වන විට ඇය කෙතේ අස්වැන්න නෙළමින් සිටියාය. 2023 අගෝස්තු 6 වන දින, අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයේ දී ගවයින්ට කෑම දී ආපසු එමින් සිටියදී 53 හැවිරිදි දෙදරු පියෙකු වන අලියෙකු විසින් මරා දමන ලදී.
කොත්මලේ ජලාශය නිසා නිවාස අහිමි ව ගල් විහාරය අසල ගමක පදිංචි කරන ලද වැසියකු අගෝස්තු 20 වන අලියකු විසින් මරා දමන ලදී. ඒ පිළිබඳ අදහස් දැක් වූ ගම්වැසියන් කීවේ දේශපාලනඥයින් හැම වැව් ඉස්මත්කම කැළෑ එළි කර හෝටල් සදා ඇති බවත් අලි ප්‍රශ්නය ඇති වූයේ මෑතක සිට බවත්ය.
මියගිය මේ සියලු දෙනා අවවරප්‍රසාද ලත් සමාජ කොටස්වලට අයත් වූවන් වන අතර මෙම මරණ ජාතික දේශපාලන කතිකාවට ඇතුල් වන්නේ නැත. පාලක ප්‍රභූ කල්ලිය කියවන ඉංග්‍රීසි මාධ්‍ය පුවත්පත් මෙම මරණ වාර්තා කරන්නේවත් නැත.
ඡායාරූපය බීබීසී සංහල සේවය අනුග්‍රහෙයනි.
මේ අතරවාරයේ ශ්‍රී ලංකාවේ සත්ව සම්පතක් වන අලි ගහනය බරපතල තර්ජන සහ අවදානම් වලට මුහුණ පා සිටින්නේ ප්‍රධාන වශයෙන් මානව සාධක හේතුවෙනි. එය මිනිසුන් සහ අලි ඇතුන් අතර ලේ වැකි ගැටුමක් දක්වා යන දෙපාර්ශවයේම පැවැත්ම සඳහා වන ගැටුමක් බවට පත්ව තිබේ.
වසර ගණනාවක් තිස්සේ ශ්‍රී ලංකාවේ අලි මිනිස් ගැටුම කර ඇති හානිය බරපතලය. වර්ෂ 2000 සිට 2021 දක්වා කාලය තුළ අලි – මිනිස් ගැටුම හේතුවෙන් අලි ඇතුන් 3,073 ක් සහ මිනිසුන් 1061 ක් ජීවිතක්ෂයට පත් වී තිබේ.
මෙයට හේතු කිහිපයක් ඇති නමුත් සැලසුම් නොකළ සංවර්ධනය ඉන් ප්‍රමුඛ වේ. සංවර්ධන සැළසුම්වල පූර්ව සැළසුම් නොමැතිකම හේතුවෙන් වන අලින්ගේ වාසස්ථාන බරපතල ලෙස අහිමි වී තිබේ. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ආහාර ප්‍රභවයන් අහිමි වීම නිසා යාබද මිනිස් වගාවන් කරා ආහාර සොයා යාමට ඔවුන් පෙළඹේ. මෙහි ප්‍රතිඵලය වන්නේ අලි-මිනිස් ගැටුම නොවැළැක්විය හැකි ලෙස වැඩිවීමත්, දෙපාර්ශ්වයේම මරණ ලැයිස්තුව දිගු වීමත්ය.
මෙම පාරිසරික අභියෝග සඳහා ප්‍රධාන හේතුව ශීඝ්‍ර ජනගහන වර්ධනය සහ කලින් ජනාවාස නොකළ භූමි ප්‍රදේශ වන බොහෝ විට සතුන්ගේ වාසස්ථාන වෙත මිනිස් ජනාවාස ව්‍යාප්ත වීමට ඇති බලපෑමයි.
මෙම පාරිසරික අභියෝග බොහොමයක් ඔවුන්ගේ කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන සඳහා ප්‍රමාණවත් මූල්‍ය වන්දියක් නෙලබන ගොවීන් සහ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල වැසියන්ට සම්බන්ධ වේ. ශ්‍රී ලංකාවේ ගොවීන් සහ ග්‍රාමීය අංශය කෙරෙහි මෙම නොසලකා හැරීම පසුගිය වසර 50 සිට 60 දක්වා අඛණ්ඩ අර්බුදයක් වූ නමුත් අහිතකර පාරිසරික බලපෑම් පසුගිය වසර 10 සිට 15 දක්වා විශේෂයෙන් විනාශකාරී වී තිබේ.
2018 වර්ෂය සඳහා වනජීවි සංරක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුවේ කාර්ය සාධන වාර්තාව ශ්‍රී ලංකාවේ අලි මරණ සඳහා හේතු පිළිබඳ සාමාන්‍ය චිත්‍රයක් සපයයි: තුවක්කුවලින් වෙඩි තැබීම නිසා 53, විදුලි සැර වැදීම නිසා 38, විෂ කැවීම නිසා 3, හක්ක පටස් නිසා 64 , දුම්රිය අනතුරු වලින් 16, නොදන්නා හේතු මත 29, වෙනත් අනතුරු නිසා 32, ස්වාභාවික මරණ 38, වෙනත් හේතු 46. 2018 වසරෙහි වාර්තාගත සම්පුර්ණ අලි මරණ 319කි.
හක්ක පටස් මගින් අලි ඇතුන් මිය යන්නේ බොහෝ විට දින ගණනාවක් අධික වේදනා විදීමෙන් පසුවය.වෙඩි වැදීමෙන් මරණයට ලක්වන අලි ඇතුන් ද බොහෝ විට මියයන්නේ දින ගණනාවක් වේදනා විදීමෙන් පසුය.
2022 ජනවාරි 6 වන දින, ශ්‍රී ලංකාවේ අගනුවර වන කොළඹට කිලෝමීටර් 210ක් (සැතපුම් 130ක්) නැගෙනහිරින් අම්පාර දිස්ත්‍රික්කයේ පල්ලක්කාඩු ගම්මානයේ විවෘත කුණු කන්දක වන අලි ආහාර සඳහා සොයති. https://www.voanews.com/
මේ වන විට වන අලි ඇතුන් රැසක් කැළිකසළ ආහාරයට ගැනීම හේතුවෙන් විවිධ රෝගාබාධවලට ලක්ව මියයමින් තිබේ. එවැනි මරණයන්ට ලක් වූ අලි ඇතුන්ගේ පශ්චාත් මරණ පරීක්‍ෂණවලදී අලින්ගේ බඩේ නොදිරන පොලිතින්, ෂොපින් බෑග්, ප්ලාස්ටික් බෝතල් වැනි විවිධ දෑ දක්නට ලැබී ඇත.
වනජීවී කලාපවල කසළ බැහැර කරන ස්ථාන 54ක වන අලි ඇතුන් 300කට අධික සංඛ්‍යාවක් ගැවසෙන බවට හඳුනාගෙන තිබේ. අම්පාර දිස්ත්‍රික්කයේ පල්ලක්කාඩු ගම්මානයේ කුණු කන්දේ ප්ලාස්ටික් අපද්‍රව්‍ය ආහාරයට ගැනීමෙන් 2016-2022 වසර අට තුළ අලි ඇතුන් 20ක් පමණ මිය ගොස් ඇත.
අලි ප්‍රහාර හේතුවෙන් සිදුවන මිනිස් මරණ වර්ගීකරණය 2011 – 2018 කාලය සදහා මෙසේය: පිරිමි (වැඩිහිටි) 517 ගැහැණු 76 (වැඩිහිටි) දරුවන් 11. මුළු ගණන 604.
ලෝකයේ ගැටුම් හේතුවෙන් අලි ඇතුන් මරණ වැඩිම සංඛ්‍යාවක් වාර්තා වන රට ශ්‍රී ලංකාවය. එම ගැටුම නිසා සිදුවන මිනිස් මරණ සංඛ්‍යාවෙන් දෙවැනි ස්ථානය ශ්‍රී ලංකාවට හිමිවේ.
මෙම බරපතල තත්ත්වය තිබියදීත්, බහු පාර්ශ්ව විද්වත් කමිටුවක් විසින් සකස් කරන ලද විස්තීරණ ක්‍රියාකාරී සැලැස්ම වසරකට වැඩි කාලයක් 2022 මාර්තු වන විට ක්‍රියාත්මක කර නොතිබුණි. එය තවමත් ක්‍රියාත්මක වී නොමැත.
රටෙහි අලි ඇත් නිවහන් වලින් 70% ක් පමණ පිහිටා ඇත්තේ ආරක්ෂිත වනාන්තරවලයි. සමීක්ෂණයකට අනුව (2011) රක්ෂිතයෙන් පිටත වනාන්තරවල ජීවත් වන්නේ වන අලි සියයට 3.03 ක් පමණකි. මෙතරම් මරණ සිදු වන්නේ එවැනි වටපිටාවකය.
ශ්‍රී ලංකාවේ අලි ඇත් ගහනය පිළිබඳ ඇස්තමේන්තු විවිධය. රාජ්‍ය සහ සිවිල් සමාජ සංවිධාන වලින් සමන්විත වන සාමාජික සංගමයක් වන ස්වභාවධර්ම සංරක්ෂණය සඳහා වූ ජාත්‍යන්තර සංගමය (IUCN) යේ රතු ලැයිස්තුවට අනුව, ශ්‍රී ලංකාවේ මුළු අලි ගහනය 2,500-4,000 කි.
මෙම සංඛ්‍යාව දිනෙන් දින විශාල ලෙස අඩුවෙමින් පවතී. 19 වැනි සියවසේ ආරම්භයේ සිට ශ්‍රී ලංකාවේ අලි ගහනය 65% කින් පමණ අඩු වී ඇත..
2021 දී අවම වශයෙන් වන අලි ඇතුන් 375 ක් සහ 2022 දී 439 ක් මිය ගොස් ඇත. 2023 ජූලි දක්වා අවම වශයෙන් අලි 238 ක් මරා දමා ඇත. සාමාන්‍යයෙන් ශ්‍රී ලංකාවේ සෑම දිනකම එක් අලියකුට වඩා මරා දැමේ.
යන්තම් ශතවර්ෂයකට වැඩි කාලයක් තුළ ශ්‍රී ලංකාවේ වන ආවරණය කලින් තිබූ ප්‍රමාණයෙන් තුනෙන් එකකට අඩු වී ඇත. 1956 දී 44% ක් වූ වන ගහනය 2010 දී 29% දක්වා අඩු වී ඇති අතර වන විනාශයේ ප්‍රධාන සාධක වන්නේ ජනාවාස පිහිටුවීම සහ නීති විරෝධී වගාවන් ය. දේශපාලන සහ බලවතුන් විසින් වනය එලි කර වගාවන් සහ ව්‍යාපාර ආරම්භ කර තිබීම ද ඊට ඇතුළත් ය.
රට තුළ ඉතිරිව ඇති වනාන්තර සහ ජාතික වනෝද්‍යාන අලි ඇතුන් 4,000-5,000 අතර ප්‍රමාණයක් සඳහා සෑහේ. ශ්‍රී ලංකා අලියා (Elephas maximus maximus) ශ්‍රී ලංකාවට ආවේණික වන අතර ආසියානු අලියාගේ පිළිගත් උප විශේෂ තුනෙන් එකකි.
ශ්‍රී ලංකාවේ අලි ඇතුන් ඉතා සමාජශීලී සතුන් වේ. ඔවුන් 12-20 දෙනෙකුගෙන් යුත් මාතෘ මූලික රංචු වශයෙන් ජීවත් වෙති. මෙම සමාජ ඒකක ඇතිනියන්ගෙන් සමන්විත වන අතර වැඩිමහලු ඇතිනිය විසින් මෙහෙයවනු ලැබේ. අලි පට්ටි වර්ග 2 ක් ඇත. එකක් කිරි දෙන ඇතිනියන් සහ ඔවුන්ගේ පැටවුන්ගෙන් සැදුම් ලත් හෙද ඒකකය. අනෙක ලාබාල රැකවරණ ඒකක වන අතර ගැහැණු සහ බාල වයස්කරුවන්ගෙන් සමන්විත වේ.
මෙම අලි සංක්‍රමණික සතුන් වන අතර, මෝසම් සමය විසින් තීරණය කරනු ලබන තෙත් සහ වියළි කාලයන් අතර ඇති ස්ථිර මාර්ගවල නොහොත් අලි මංකඩ හරහා ගමන් කරයි.
මෙරට එවැනි අලිමංකඩ 17ක් හඳුනාගෙන තිබුණද වනජීවී සංරක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුවට ගැසට් මගින් ප්‍රකාශයට පත් කන ලද්දේ ඉන් කවුඩුල්ල – මින්නේරිය අලිමංකඩ පමණකි. අමාත්‍ය මණ්ඩලය විසින් අනුමත කරන ලද හඳුනාගත් අලි මංකඩවල් 16ක් නීත්‍යානුකූලව විවෘත නොකිරීමත්, නිසි පරිදි අලි මංකඩ නඩත්තු නොකිරීමත් අලි සහ මිනිසුන්ගේ මරණ සංඛ්‍යාව ඉහළ යාමට හේතු වී ඇති බව විගණකාධිපති වාර්තාව (2018) නිගමනය කර තිබේ.
ශ්‍රී ලංකාවේ 1966 වසරේ සිට වන අලින්ට එරෙහි මානසික බාධකයක් ලෙස විදුලි වැට භාවිත කෙරේ. අද වන විට එය කෘෂිකාර්මික සහ වතුකරයේ වන අලින්ගෙන් සිදු වන විනාශය අවම කිරීමේ ප්‍රමුඛතම කළමනාකරණ මෙවලම බවට පත්ව ඇත. රට පුරා පැතිරී ඇති දූෂණය නිසා වැටවල් නිසි ලෙස නඩත්තු කරන්නේ නැත. උදාහරණයක් වශයෙන්, හම්බන්තොට අලි කළමනාකරණ රක්ෂිතය (2021) ගැසට් කිරීමේදී හෙක්ටයාර් 1384ක් එවකට ආණ්ඩුවේ දේශපාලන හිතවතුන් විසින් කොල්ලකා ඇති බව අනාවරණය විය.
වනජීවී සංරක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුවේ නිලධාරීන් 1,000 කට අධික සංඛ්‍යාවක් පමණක් සිටින අතර අවම වශයෙන් එයට පුද්ගලයින් 6,000 පමණ අවශ්‍ය වේ. වනජීවී සංරක්ෂණය සඳහා මෙම ගැටළු විසඳීම ඉතා වැදගත් බව ද ඉහත කී විගණන වාර්තාව පවසයි.
එම වාර්තාව තව දුරටත් පෙන්වා දෙන්නේ, වන අලි මුහුණ දෙන මරණීය තත්වය දිගටම පැවතුණ හොත් දශක කිහිපයක දී මෙරට අලි ගහනය නැත්තටම නැතිවී යා හැකි බවයි.
2015-2017 කාලය තුළ අලි ඇතුන් 384 දෙනෙකු වෙඩි තබා මරා දමා ඇතත් අපරාධකරුවන්ට එරෙහිව පවරා ඇත්තේ නඩු 43ක් පමණි. ඒ අතරම, ශ්‍රී ලංකාවේ පොලිස් බලකායෙන් අඩක් – ඇත්ත වශයෙන්ම 88,000 න් 44,000 කට වැඩි පිරිසක් – ප්‍රභූ ආරක්ෂක රාජකාරි සඳහා යොදවා ඇත. පොලිස් සේවය අද මෙරට දේශපාලන පංතියේ ප්‍රභූ ආරක්ෂක සේවයක් බවට පත්ව තිබේ.
ශ්‍රී ලංකාවේ අලි මිනිස් ගැටුම සහ එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස සිදුවන මරණ අවනීතිය, දණ්ඩමුක්තිය, දූෂණය සහ වැරදි කළමනාකාරිත්වය වැනි විශාල ප්‍රශ්නයක කොටසකි.
තාවකාලික පැලැස්තර විසඳුම් වෙනුවට ශ්‍රී ලංකාවේ අලි මිනිස් ගැටුම කළමනාකරණය කිරීම සහ අවම කිරීම සඳහා අවශ්‍ය වන්නේ සමෝධාන ප්‍රවේශයකි.
සමස්තයක් වශයෙන්, ආසියානු අලියා IUCN රතු ලැයිස්තුවේ වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති සතකු ලෙස වර්ගීකරණය කර ඇත.
(ශ්‍රී ලංකාවේ අලි මිනිස් ගැටුම – ලෝක අලි දිනය 2023 නම් ශ්‍රී ලංකා බ්‍රීෆ් ඉංග්‍රිසි වාර්තාව ඇසුරෙනි.)
